‘De Vis die Christus is ‘ door broeder Frans
ΙΧΘΥΣ / Ichthys
De vis getrokken door mijn hand
en even vrij nog van de golven,
zal straks gewist zijn van het strand
en door de grote vloed bedolven.
Maar in het water dat hem nam
zwemt levende het monogram.
Geheime trek van tij en maan:
Hij zal op alle kusten staan.
Een klein paasgedichtje. Klein van omvang, maar groots en wereldwijd in zijn culturele en religieuze reikwijdte. Letterlijk klein van omvang: acht korte regels, in een klassieke vorm. Voor poëtische techneuten: een huitain, naar het Franse telwoord huit = acht. Een klassieke vorm, al door de Franse middeleeuwer Franҫois Villon gebruikt: acht regels van elk acht lettergrepen, met een strak rijmschema (hier ababccdd, met overwegende a-klank). Een technisch hoogstandje.
Het gedicht gaat over een vis. Dat woord ‘vis’ vormt ook de titel. In het Grieks, het gedicht is in veel opzichten klassiek te noemen. De titel Ichthys is hier een acroniem, een letterwoord: elke letter staat voor een woord: Ièsous Christos Theou Yìos Sootèr oftewel Jezus Christus Gods Zoon Verlosser. Een codewoord (Gerhardt noemt het een monogram) met als inhoud een uiterst beknopte geloofsbelijdenis, die tijdens de romeinse vervolging door christenen wel als geheim wachtwoord werd gebruikt.
Het gaat dus over een vis. De dichter zegt: ik heb hem eigenhandig getrokken op het strand. Getrokken uit het water, mag je denken. Maar vooral: getrokken met een tekenende hand in het drooggevallen zand. Een tekening dus, een simpele voorstelling die het niet lang zal houden (zegt regel 2): bij opkomend tij wordt hij weggespoeld. Dit gebeuren formuleert regel 5. Het beestje ‘zwemt weg’ of: wordt weggenomen. Dat gebeurde door toedoen ‘van tij en maan’, door de maan bepaalde hartslag van het zeewater.
De dichter spreekt over de dirigerende kracht in de natuur als ‘geheime trek van tij en maan’. Het proces ontsnapt grotendeels aan onze waarneming en valt niet helemaal te beredeneren. Deze bewoording ondersteunt daardoor de metafoor voor sterven. Sterven is een mysterieus gebeuren, leven zelf gaat onze ratio al te boven. Waar is de levende naartoe? Deze van het strand verdwenen Vis doet onontkoombaar aan Christus denken. De lezer blijft met zijn eigen verbeelding achter. ‘Hij zal op alle kusten staan’, zegt hij mediterend. Wie is die ‘Hij’? Grammaticaal verwijst dit voornaamwoord naar het met de hand getrokken vis-teken. Maar de lezer zal onvermijdelijk (ook) denken aan de Persoon die met dit teken wordt aangeduid. De gestalte van de Verrezene verscheen blijkens het paasverhaal in het Johannes-evangelie immers onverwachts aan het strand! Zo zal Hij blijven verschijnen aan ieder die Hem weet te herkennen.
Dat met het lezen van dit simpele gedicht (8 x 8 lettergrepen) een heel religieus levensavontuur getypeerd wordt, zal degenen die Gerhardts hele bundel Het levend monogram in hun achterhoofd hebben, niet ontgaan. Die bundel brengt namelijk een stuk verwerking van Gerhardts levenstrauma poëtisch in beeld. Confrontatie met Christus betekende voor haar de ervaring dat haar lot niet samenvalt met haar leven. Het hielp haar om haar lot te overstijgen. Christus werd haar Verlosser.
Frans Berkelmans osb