Vastenboeken in de abdij

De H. Benedictus heeft in zijn regel voor monniken een hoofdstuk, het 49^e,  gewijd aan het houden van de 40-daagse vasten. Hij laat dit voorafgaan door een hoofdstuk over de dagelijkse handenarbeid. Maar meer dan de helft van dit hoofdstuk handelt niet over de werkzaamheden, maar over de lezing. Eigenlijk zou dit hoofdstuk beter als titel kunnen hebben: over de lezing.

Een bijzonder voorschrift in dit hoofdstuk luidt: “In deze dagen van de veertigdaagse vasten ontvangen allen een Bijbelboek, ieder het zijne, dat zij in volgorde van het begin tot het einde moeten lezen. Deze boeken worden op de eerste dag van de vasten uitgereikt.

In de tijd van Benedictus waren boeken zeldzaam, en vooral kostbaar. Het was dus heel bijzonder dat het klooster toch blijkbaar over een bibliotheek beschikte, voldoende groot om aan iedere broeder een boekrol of codex te overhandigen. De Regel schrijft: een Bijbelboek, daarmee is wel niet een volledige bijbel bedoeld maar een afzonderlijk boek: een Evangelie, de brieven van Paulus, of een boek van het Oude Testament.

Vader abt reikte de boeken uit. Dat ritueel was een in indrukwekkende plechtigheid. Waarschijnlijk zijn er kloosters waar dit nog gebeurt zoals ik het mocht meemaken tot in de jaren ’60 van de 20^e eeuw.

Ik was toen monnik in de St.-Paulusabdij in Oosterhout, maar in Egmond zal het precies zo zijn toegegaan.

’S Middags werd er geluid en kwam de communiteit in kovel samen in de kapittelzaal. Vader abt zat in zijn abbatiale zetel, naast hem stond de pater bibliothecaris, en tussen hen in op een tafeltje lagen grote stapels boeken. Na gebed en een inleidend woord van de abt werden de monniken, in volgorde van professie opgeroepen en werd hun een boek overgereikt, door de abt speciaal voor deze broeder uitgezocht. De monnik naderde, maakte een buiging voor Vader abt, kuste diens ring, en daarna het boek dat hem in handen werd gegeven, boog weer en nam zijn plaats in. In die jaren telde de gemeenschap nog ruim 60 broeders, dus het was een heel ritueel. De lijsten met titels van de boeken zijn zeker bewaard gebleven. In ieder geval hing zo’n lijst gedurende de hele vastentijd tegen de deur van de bibliotheek, zodat je kon kijken welke boeken ieder de monniken had ontvangen. Meestal studies over een boek van de H. Schrift, veel mystieke werken of moderne vroomheid, Griekse of Latijnse Kerkvaders, pauselijke encyclieken, boeken in de verschillende Europese talen. Het was allemaal heel serieus, maar niet zonder humor. Ter illustratie een kleine anekdote. Als jonge monnik werd ik geplaagd door een vreselijke neiging om te blozen. Met of zonder aanleiding: op ieder moment kon ik tot achter mijn oren door een blos worden bedekt. Toen ik naar voren werd geroepen en met het gebruikelijk ceremonieel mijn vastenboek in ontvangst mocht nemen, hoorde ik Vader abt de titel noemen: “Ludovicus Blosius, Speculum monachorum.” Blosius was een monnik, en later abt in Wallonië, bevriend met keizer Karel V en leerling van de latere paus Adrianus VI, een vroom man die weigerde bisschop van Kamerijk te worden, en mystieke werken heeft geschreven die een goede reputatie genieten. Zijn naam was een verlatijnsing van zijn Franse familienaam Blois. Maar humor zal toch het voornaamste motief zijn geweest om mij deze foliant te midden van de rijen monkelende broeders in de hand te drukken.

Op tweede (of derde) Paasdag was er dan weer een nieuwe zitting waarbij de boeken werden ingeleverd met een zelfde ritueel. Dan was het mogelijk om als je werd opgeroepen vanaf je plaats te zeggen: “Hoogwaardige Vader, ik wil graag verlof vragen om de lezing voort te zetten.” Hetgeen uiteraard welwillend werd toegestaan.

Het gebruik van een apart “vastenboek” heeft de vernieuwingen van het Concilie overleefd. Alleen is het ceremieel vervallen, en wordt, althans bij ons, de keuze van het boek aan de monnik zelf overgelaten. Maar de abt maakt nog wel een lijst op en hangt die op een publieke plek aan de wand. Ook kan hij suggesties doen dat de broeders een zelfde tekst kiezen, en daarover eventueel tot een uitwisseling komen. Het synodaal proces wordt dan ook in deze vorm actueel.

Br. Gerard Mathijsen